Auschwitz 1945. SS-Obersturmfuhrer prof. dr. Johann Kremer (arts; nooit veroordeeld) schrijft in zijn dagboek: ‘6 september 1945. Het is vandaag zondag. Het middageten bestaat uit tomatensoep, een halve kip met aardappelen en rode kool, gebak en heerlijk vanilleijs. ‘s Avonds om acht uur naar buiten voor weer een Sonderaktion (=selectie op het perron voor de gaskamers). -23 september. Vannacht bij de zesde en zevende Sonderaktion. Om acht uur avondeten. Onbeperkt gebakken vis, echte koffie, bier en belegd brood. -8 november. Vanavond aan twee Sonderaktionen deelgenomen, het was regenachtig herfstweer vandaag. ‘s Avonds een gezellige bijeenkomst in het kantoor. Er was Bulgaarse rode wijn en Kroatische schnaps.’
Welkom in de krankzinnige wereld van de Endlosing, de poging van de nazi’s om alle elf miljoen joden op de planeet uit te roeien. Hitler kon er na de oorlog niet meer op aangesproken worden. Adolf Eichmann wel. Eichmann was SS’er en SD’er en was verantwoordelijk voor het transport van miljoenen joden naar concentratie- en vernietigingskampen. Hij wist aan het eind van de oorlog te vluchten en vertrok in 1950 naar Argentinie, onder de naam Ricardo Klement. In 1960 wist concentratiekampoverlever Simon Wiesenthal hem op te sporen. Drie leden van de Mossad, Yigal, Gad en Dov pakten hem op en ontvoerden hem naar Israel. Daar vond het proces Eichmann plaats. Twee jaar later werd hij ter dood veroordeeld en opgehangen. Eichmann is tot dusver (2007) de enige persoon wiens door een Israëlische rechtbank opgelegde doodstraf daadwerkelijk is voltrokken.
We stappen even uit WWII en gaan terug naar Nederland, naar nu: Harry Mulisch werd op 30 juli 2007 tachtig jaar oud. Ik hoorde hem op radio 1 in een waanzinnig slecht interview. Het was waanzinnig slecht omdat de interviewer met zijn voorbereiding niet verder was gekomen dan wikipedia. Hij begreep niets van Mulisch. ‘Ik begrijp dat u van regelmaat houdt, dat u elk jaar naar Venetie op vakantie gaat en daar altijd in dezelfde kamer overnacht?’ ‘Heeft u speciale kleding aan wanneer u schrijft?’ ‘Wat eet u zoal?’
Tijdens het proces van Eichmann ging Mulisch naar Israel. Niet als journalist, maar als schrijver. Elke week schreef hij een artikel voor Elsevier over het proces. Het boek heet ‘De zaak 40/61’ en Mulisch noemt het een verslag van een persoonlijke ervaring. Ik herinnerde mij na het interview op de radio dat ik het nog moest lezen. En dat heb ik de afgelopen week dan ook gedaan. Een quote:
De eerste vergassingen vonden sedert 1939 in Duitsland zelf plaats. In geheime, verafgelegen instituten werden tot 1941 omstreeks zestigduizend geesteszieken, gekleed in papieren hemden, gedood met de uitlaatgassen van motoren. Na een protest der duitse kerken tegen deze moord op duitsers, zij het krankzinnige, kon de zogeheten Gemeinnutzige Stiftung fur Antaltspflege haar werk uitsluitend met joden voortzetten, waarna de kerken er tot 1945 het zwijgen toe deden. Eichmann nam de massa-exekuties in ogenschouw (eenmaal spatten de hersens van een baby op zijn jas, vertelde hij in Israel: op zijn ‘feldgrau-olivengrunlichen Ledermantel, mit Barenfell oder Lammfell gefuttert’ en meldde in Berlijn, dat de methoden onmenselijk waren. Voor het SS-personeel uiteraard.
Eichmann zegt tijdens zijn politieverhoor in Argentinie overwogen te hebben zichzelf aan te geven. Maar hij liet het na omdat de huidige juridische status van een beedigde bevelenontvanger hem niet duidelijk was. Tijdens het proces is hij ineens de onschuld zelve. Op alle veertien aanklachten pleit hij onschuldig. ‘Ich bin vor dem Gesetz und vor meinem Gewissen nicht schuldig’. Mulisch reageert: ‘Hokus-pokus-pilatus-pas: zo is hij er, zo is hij weg! Overigens staat hier in Israel een museum, waarin o.a. stukken zeep getoond worden. Made in Germany – uit vet van vermoorde joden. Dit is het soort zeep, waarmee Pontius Eichmann zijn handen in onschuld wast.’
Tot de Endlosung, de jodenvernietiging, werd besloten op de Wannsee Conferentie. Eichmann was daar ook. En een aantal hoge SS’ers, SD’ers en andere vertrouwelingen van Hitler. Vaak intelligente mensen, gezien hun academische papieren. Mulisch: ‘Men kan lang nadenken over deze heren in het lustslot aan het meer, een glas cognac in de ene hand, een egyptische sigaret in de andere, en hun relatie tot de op elkaar geperste naakte vrouwen, op wier hoofden hun naakte kinderen gelegd worden, opdat er geen gas verloren gaat. Zulke gruwelen worden graag ‘onmenselijk’ genoemd -maar zo is ‘menselijkheid’ meer wens dan werkelijkheid. Dieren hebben zoiets nog nooit in hun hoofd kunnen halen, ‘beestachtig’ is het pas in de laatste plaats. Omdat ook van planten en stenen niets dergelijks bekend is, is het misschien het beste om eenvoudig vast te stellen, dat het typisch menselijk is.’
Het boek is soms onleesbaar. Niet omdat het slecht geschreven is, integendeel, maar omdat het onleesbaar is. Omdat ik het niet wil lezen. Omdat ik niet wil weten dat dit gebeurd is. Dat dit gebeurd kan zijn. Maar het is zo. Vaak wordt er gezegd dat de nazi’s joden simpelweg als ongedierte zagen dat vertrapt moest worden. Dat ze er daarom zo makkelijk toe in staat waren om hun gruwelijke misdaden te begaan, dat ze daarom 6 miljoen mensen op systematische wijze konden vermoorden. Maar bij Eichmann is het anders, aldus Mulisch. Eichmann gelooft niet in god, maar in het Bevel. Befehl ist Befehl, op niemand anders dan Eichmann is die uitspraak zo toepasselijk. Hij zou alles gedaan hebben wat hem werd bevolen. Daarom leefde hij na de oorlog ook een ‘normaal’ bestaan, ook in Argentinie. Dat verwachtte de maatschappij immers van hem, dat hij zich gedroeg. Zoals Hitler verwachtte dat hij de Endlosung zou organiseren. ‘Eichmann doodde geen dieren, maar mensen’, schrijft Mulisch. En dat is wellicht nog veel verschrikkelijker.
En Hitler? Hitler was zelf nooit in enig vernietigingskamp, zoals Auschwitz, Sobibor, Treblinka of Belzec. Hij hoefde niet, want hij was het zelf.
Het langdurende proces matte af. Niet alleen de journalisten, maar ook het publiek. Dag na dag werden ze bestookt met de vreselijkste verhalen over de vernietigingskampen. Dan werd er verzucht: ‘Daar moeten de joden onderhand eens over ophouden. Wij weten het nu wel’. Maar dat is het juist: wij zullen het nooit weten. Het kan niet geweten worden. ‘Onder dood licht ligt daar voorgoed de wereld der getuigen: Spelende kinderen, die op straat worden overvallen door SS’ers, in vrachtwagens geworpen, bij duizenden in goederentreinen gepropt en naar gaskamers vervoerd (getuige Peretz). Zieke kinderen, die uit de kinderzaal op de vierde verdieping op straat worden gegooid (getuige Ross. Babies. die voor de ogen van de moeder in tweeen worden gescheurd als een lap (getuige Bushminski). Willekeurige woonwijken die worden afgesloten, uitgehongerd en dan in brand gestoken. De bewoners, die uit de ramen springen en met gebroken ledematen over de straat proberen te kruipen, waarbij soldaten eerst een tijdje staan te lachen en hen dan in het vuur werpen (getuige Mazia). Orkesten, die dansmuziek spelen, terwijl duizenden naakte families worden geexekuteerd (getuige Wells).
Eichmann werd opgehangen. De nazi’s verloren de oorlog. Ze bereikten het tegenovergestelde van hun doel: de joden werden niet uitgeroeid, maar kregen na duizenden jaren eindelijk een eigen land.
Ik vertrek morgen voor een week naar Israel.